DÜNYANIN EN ESKİ JAPON AİLE ŞİRKETLERİNİN KURUMSALLAŞMA SIRLARI

Aile şirketlerinin yaşam sürelerine baktığımızda çok farklı bir tablo görmekteyiz. Ülkemizde iki yüz yılı aşan sürede yaşamını devam ettirebilen aile şirketi bir elin parmaklarını geçmezken, Bank of Korea’nın 2008 yılında yaptığı araştırmaya göre Japonya’da 3.146 şirket kurumsallaşarak yaşamanı asırlar boyu sürdürmeyi başarmıştır. Hatta günümüzde, Dünya’nın en eski aile şirketi de Japonya’da ve Japon aile şirketleri kurumsallaşma ve sürdürülebilirlik konusunda örnek olabilecek başarılara sahip.

Buradan hareketle, Türk aile şirketlerine ve bu alanda çalışma yapanlara ışık tutması adına Japon aile şirketlerinin kurumsallaşmasını ve yaşamını asırlardır sürdürmesini sağlayan nedenleri irdelemek istedim. Bu yazıda, 16 yılı yöneticilik ile geçen 25 yıllık iş tecrübem ile 58 şirketteki yönetim danışmanlığı deneyimlerimi, bilimsel birikimlerimi farklı kaynaklardan alıntılarla da harmanlamaya çalıştım.

Öncelikle Dünya’nın en eski 5 Japon aile şirketini yakından tanımakla başlayalım:

Kongo-Gumi

578 yılında kurulan Kongo Gumi, dünyanın en eski ve sürekli faaliyet gösteren şirketidir. Merkezi Japonya'nın Osaka şehrinde bulunmaktadır. Bu inşaat şirketi, Shitennō-ji Budist tapınağını inşa eden Kongo Shigemitsu tarafından kurulmuştur. 2006 yılına kadar yaklaşık 1.400 yıl boyunca aile tarafından işletilen bir şirket, finansal zorluklar nedeniyle 2006 yılında Takamatsu Corporation Group’a satılmıştır. O tarihte kurucu Kongo ailesinin yönetimden tamamen ayrılmasıyla Dünya’nın en eski aile şirketi olma özelliğini kaybetmiştir. Kongo-Gumi şu anda aynı Takamatsu Goup çatısı altında ayrı bir şirket olarak, mabetler ve tapınaklar inşa etmeyi sürdürmektedir.

Nishiyama Onsen Keiunkan

Dünyanın en eski ikinci şirketi, birinci aile şirketi de Japonya'nın Hayakawa kentindeki bir kaplıca oteli olan Nishiyama Onsen Keiunkan, MS 705'te kuruldu. 2011 yılında Guinness Rekorlar Kitabı tarafından dünyanın en eski oteli olarak kabul edildi. Bu 37 odalı otel, 1.300 yıldan fazla bir süredir aynı aile tarafından yönetilmektedir. Bugüne kadar 52 nesil görmüştür.

Sennen-no Yu Koman

MS 717 yılında kurulan Sennen-no Yu Koman, dünyanın en eski üçüncü şirketidir. Bu bir ryokan veya geleneksel bir Japon Oteli. Ortak banyoları ve tatami paspaslı odaları vardır. Dört tanrının hayalini kurduktan sonra oteli başlatmak için ilham alan Gonnokami Hiuke tarafından kurulmuştur. Rüyasında tanrılar, ailesini nesiller boyunca korumak için o yerde yaşaması gerektiğini söyledi. Otelin arazisinde Tanrılara adanmış bir tapınak inşa etti. Bugüne kadar 46 nesil gördü.

Hoshi Ryokan

MS 718 yılında kurulan ve onu dünyanın en eski dördüncü şirketi ve üçüncü en eski oteli yapan bir başka geleneksel Japon otelidir. Japonya'daki Ishikawa vilayetinin Awazu Onse bölgesinde yer almaktadır. Bu otelin yönetimi 46 kuşaktır aynı ailede kalmıştır.

Genda Shigyo

Genda Shigyo, MS 771'de kuruldu. Şirket tarihsel olarak  bükülmüş kağıttan yapılmış dekoratif, çok renkli kordonlar (mizuhiki) yaptı. Fakat 2005 yılında , dönemin aile üyesi Başkanı Zenro Genda, Japonya’da artık bu geleneklerin zenginliğinin kaybolmaya başladığını söyledi. 

Asırlar boyu yaşamını devam ettirebilmiş bu ve bunun gibi binlerce Japon aile şirketlerinin kurumsallaşma sırlarına geçmeden önce kurumsallaşmanın tanımına bir göz atalım. Halka açık şirketlerde kurumsallaşma düzeyi ile şirketin rekabet gücü arasındaki ilişkiyi ölçtüğüm doktora tezimde (2009) tanımladığım üzere kurumsallaşma; gerek karar verici yöneticilerin değerleri, gerek firmanın kurum kültürü ile politikaları, gerekse kurumsal etmenlerin zorlamaları doğrultusunda oluşan veya oluşturulan kurallar, prosedürler, inançlar ve değerlerin, firmanın bütün ortakları, yöneticileri ve çalışanları tarafından aynı şekilde benimsenmesi, uygulanması, kanıksanmış olarak nesilden nesile aktarılması ve bu sayede firmanın kişilerden bağımsız yapıya bürünmesidir. Kurumsallaşma, şirkete sistemlilik, izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik sağlayan yönetim sistemidir.

Gelin şimdi yüzyıllara meydan okumuş Japon firmalarının başarılarının ardındaki kurumsallaşma ilkelerini irdeleyelim:

Kendiliğinden sosyalleşme:

Bir toplumda sosyalleşmeye giden 3 yol vardır.  Aile akrabalık ilişkileri, gönüllü organizasyonlar ve devlet. Aile akrabalık ilişkileri ile iş yapan kültürlerde, aile şirketleri kurumsallaşmakta ve büyük ölçekli iş yapmakta zorlanır. Bu durumda devletin desteğine ihtiyaç duyarlar. Fakat kendiliğinden sosyalleşebilen ve sosyal sermayesi güçlü toplumlar devletin desteğine ihtiyaç duymadan büyük ekonomik organizasyonlar yaratabilir ve kurumsallaşabilir. Zira Japonya’daki kendiliğinden sosyalleşme kültürünün, aile şirketlerinin kurumsal yapılarının gelişmesine öncülük ettiğini düşünebiliriz.

Atalara ve aile geleneklerine saygı:

Aile şirketlerinde gelecek nesil aile üyesinin genelde öncelikli amacı, şirketi ve satışları büyütmekten önce devam ettirebilmektir. Başladığı işi değil, atalarının başlattığı işi sürdürmek daha önemli. Bir gelecek nesil aile üyesi, şirketi devralmadığında mirasın sona ereceğini bilir. Ayrıca Meici yasalarında aile geleneklerine ayak uydurmayan aile kütüğünden silinebilirdi. Bu toplumsal gelenekler nedeniyle boşanmalarında diğer ülkelere kıyasla çok olmamakta. Söz konusu aile kültüründeki bu ayrıcalıkların, 1947 Anayasası ile kaldırılmasına rağmen, Teikoku Databank tarafından yapılan bir ankete göre, 2018 itibariyle 100 yılı geçmiş 31.000’den fazla Japon aile şirketlerinin varlığını devam ettirmesinde önemli etken olduğunu söyleyebiliriz.

Şirket kapatmanın utanç kaynağı olması:

Prof.Dr.Michael Cusumana’ya göre. “Bir şirketi kapatmak ya da satmak Japonya'da başarısızlık ve utanç verici bir şey olarak görülmektedir.”  Yüzyıllar öncesine dayanan bu kültürel kodların, ailelerin şirketlerini devam ettirmelerine teşvik ettiğini ifade edebiliriz.

Kuşak geçişlerinde lider seçme yöntemi:

Japon kişilik yapısında aileye ve işyerine saygıya rastlanır. Hane reisi pozisyonu genellikle babadan büyük oğula geçer. Fakat büyük oğulun rolü, ailenin dışındaki herhangi biri tarafından yerine getirilebilir. Bu nedenle lider, her zaman en büyük erkek çocuk değil, ailedeki o anda liderlik görevini en iyi üstlenecek yetkin kişiden seçilmektedir. Bu bazen kız çocuklar, bazen de damatlar olmaktadır. Fakat damatların eşinin aile şirketinde çalışmaya karar vermesi durumunda ailenin soyadını almış olması gerekmektedir. Böylece yıllara meydan okuyan aile şirketlerinde liderin soyadı hep şirketin adı ile aynı olmuştur. Japonlardaki bu gelenek, hem nepotizmin (akraba kayırma veya adam kayırma) önüne geçerek aile şirketlerinin sürekliliğine katkı sağlamıştır.

Evlat edinmenin yaygın olması:

Japonya’da evlat edinmek, hem yaygın, hem de yasal olarak kolaydır. Toplum tarafından utanılacak bir davranış olarak görülmez. Erkek mirasçı olmayan ya da mirası üstlenecek yeterliliğe sahip oğlu olmayan bir aile için en yaygın yol, kızını aile soyadını alacak bir damatla evlendirebilmektir. Damat o zaman ailenin mirasına hak kazanır ve kendisine o ailenin içinde doğmuş gibi doğal davranılır. Bu durum ailenin daha sonra erkek çocuğu olsa da durumunu korur. Japonya evlat edinme oranlarında dünyada lider ülkelerden birisidir. Aile şirketleri konusunda çalışmalar yapan meslektaşım Tuba İnci’nin de bir yazında vurguladığı gibi "evlat edinilenlerin büyük bir çoğunluğu 20 – 30 yaşlarında kariyerlerinde başarılı olma potansiyeline sahip yetişkin erkeklerdir. Japonlardaki bu gelenek, hem nepotizmin önüne geçerek aile şirketlerinin sürekliliğine katkı sağlarken, hem de farklı bir kariyer yolu oluşturmuştur."

Japon kurumsal yönetim modeli:

• Genel olarak uzun vadeli planlama ve bu plana sadık kalma anlayışı vardır.
• Şirketlerin ve çalışanların ilgi alanları ile faaliyet alanları kesişmektedir. Çalışanlar, şirketlerine ve kurumlarına yüksek derecede bağımlıdır.
• İnsanlar gerilim ve içsel çatışmalardan kaçınırlar ve böyle bir durum oluştuğunda da kendilerini suçlu hissederler.
• Birlikten güç doğar inancı ile kolektivist ilke bireye göre önceliklidir. Şirket içindeki insanların işbirliği çok yönlü teşvik edilir.
• Şirketin işleyişini sağlayan hissedarlar, yöneticiler ve çalışanlar arasındaki güç, etki ve çıkar dengesini iyi korunur.
• Şirketler ve bunların iş ortakları, ürün tedarikçileri ve alıcıları arasında çeşitli ilişkilerin oluşturulur.

Şirket ağları:

Japonya’da güvene dayalı olarak şirketlerin oluşturdukları şirket ağları da, sağladıkları avantajlar ile ticari ve etik kuralları nedeniyle aile şirketlerinin kurumsallaşması ve sürdürülebilirliğine katkı sağladığını düşünebiliriz.

1868’deki Meici Restorasyonundan İkinci Dünya Savaşı’na kadar zaibatsu ağları hakim olmuştur. Tanım olarak geniş aileler tarafından yönetilen ve özellikle bir sektörde tekeli elinde tutan grup şirketlerinin birliğini ifade etmektedir. Şirketler, ekonomik alanda gruba bağlı bankalar ve yan sanayi kuruluşlarının da yönetimini kontrol etmekteydiler. Zaibatsu, öne çıktığı dönemde ekonomi ile sanayi alanında ulusal iç ve dış politikaya yön verebilecek güçteydi. Savaş öncesi yıllarda malları belirli aile klanlarının elinde toplanmaktaydı. Başlangıçta Japonya'da sadece dört zaibatsu vardı: Mltsui, Mitsubishi, Sumitomo, Yasuda. Holding şirketleri haline gelerek ve hakim bir hisseye sahip olarak, tüm Japon ekonomisinin gelişimini kontrol ettiler. 

Keiretsu sistemi ise, Japonya’da İkinci Dünya Savaşı sonrasında ailelerin sahip olduğu zaibatsu dikey monopollerinin çöküşü ile beraber yükselişe geçmiş bir iş modelidir. Keiretsu sistemi üreticiler, tedarik zinciri ortakları, distrübitörler ve hatta finansal olarak bağımsız olan fakat karşılıklı kazancı sağlamak ve kurulan ağa destek olmak amacıyla beraber çalışan finansörler arasında kurulmuş bir iş ağı olarak da tanımlanabilir. keiretsunun “çapraz” ve “dikey” olarak tanımlanan iki çeşidi vardır. Finansal Keiratsular olarak da bilinen çapraz keiretsuların karakteristik özelliği firmalar arasında önemli bir banka çevresinde merkezlenmiş bir çapraz hissedarlık bulunmasıdır. Bu türde banka, şirketlere birtakım finansal hizmetler sağlar. Diğer yandan dikey keiretsular ise sıçrama tarzı keiretsular veya endüstriyel keiretsular olarak bilinirler. Dikey keiretsular tedarikçiler, üreticiler ve bir endüstri distrübitörünün bir ortaklıkta toplanması ile olur. Japonya'daki en büyük 100 sanayi şirketinden 70'i şu ya da bu keiretsu'nun üyesidir. Örneğin Toyota, Mitsui, Mitsubishi ve Sumitomo şirketleri gibi.

Sonuç olarak şirketler birbirleriyle sık sık iş yapmaya başlamışlar ve rekabet avantajı elde etmişlerdir. 2009 yılında Sermaye Piyasası Kurumunun kurallarına tabi 101 halka açık şirket üzerinde yaptığım doktora tez araştırmamda, kurumsallaşma düzeyinin şirketin iç piyasadaki rekabet gücünü %79 oranında etkilediğine dair elde ettiğim bulgular, Keiretsu üyesi Japon şirketlerinin rekabet gücü kazanmasını da destekler nitelikte olmuştur.

Asırlardır yaşamını sürdürebilmiş Japon aile şirketlerinin kurumsallaşma sırlarının, Japonya’nın günümüzde 5.082 trilyon dolarlık millî geliriyle (2019 yılı)  dünyanın üçüncü büyük millî ekonomisi haline gelmesinde katkılarının olduğunu ifade etmek zor olmayacaktır. Japon aile şirketlerinin bu kurumsallaşma sırları, ülkemiz aile şirketlerine de ışık tutabilir.

Umarım ve dilerim ülkemizin aile şirketleri de, tarihi Japon aile şirketlerin sırlarını ülkemiz kültürüne ve şartlarına uyarlayarak kurumsallaşmayı başarıp gelecekte 10-20-40-50. nesiller görebilir. 3021’e not olarak düşmüş olalım. Kim bilir, o tarihe bu yazıyı okuyanlar, Türk aile şirketlerinin kurumsallaşma değişimi ve dönüşümü böyle başlamış derler…

Kaynaklar:

Yazı hazırlanırken aşağıdaki kaynaklardan da yararlanılmıştır:

A.Selami Sargut, Kültürlerarası farklılaşma ve yönetim, İmge kitabevi, 2001

Francis Fukuyama, Güven: Sosyal erdemler ve refahın yaratılması, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2000

https://www.asialogy.com/japon-aile-yapisi, 23.03.2021

https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/tr/Documents/risk/family-business-review-april.pdf

https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/oldest-hotel

https://kavrakoglu.com/japonya-7-aile/ ,23.03.2021

https://newpresnya.ru/tr/yaponskaya-model-korporativnogo-upravleniya-keirecu/ , 30.03.20212

https://www.turkish-media.com/forum/topic/594507-neden-dunyanin-en-eski-sirketlerinin-cogu-japonyada/ , 26.03.2021

https://tr.wikipedia.org/wiki/Japonya , 23.03.2021

Peter Fisk, The world’s oldest companies, https://www.peterfisk.com/2020/08/the-worlds-oldest-companies-kongo-gumi-a-japanese-construction-company-founded-in-578-ad-to-build-the-shitenno-ji-buddhist-temple/ , 29.03.2021

Savaş Tavşancı, Kurumsallaşarak hedefe ulaşmanın 8 adımı, https://savastavsanci.blogspot.com/2020/01/kurumsallasarak-hedeflere-ulasmanin-8.html

Savaş Tavşancı, Firmalardaki kurumsallaşma düzeyinin rekabet gücüne etkisi üzerine bir araştırma, Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2009

Tuba İnci, Aile Şirketinizin 40 Kuşak Yaşamasının Sırları, https://www.linkedin.com/pulse/aile-%C5%9Firketinizin-40-ku%C5%9Fak-ya%C5%9Famas%C4%B1n%C4%B1n-s%C4%B1rlar%C4%B1-tuba-inci/?originalSubdomain=tr 14.06.2016

https://tr.wikipedia.org/wiki/Zaibatsu